Charakterystyka/ morfologia

Sekretarz (Sagittarius serpentarius)

Systematyka

Rząd: szponiaste (Accipitriformes)

Rodzina: sekretarze (Sagittariidae)

Gatunek: sekretarz(Sagittarius serpentarius)

Charakterystyka/morfologia

Sekretarz został zaklasyfikowany w rzędzie szponiastych, jednak jego wygląd i zachowane odbiega znacznie od pozostałych przedstawicieli tego rzędu. W rodzinie sekretarzy jest jedynym przedstawicielem. Pierwszy opis tego gatunku sporządził w 1769 roku holenderski przyrodnik Arnout Vosmaer. Łacińska nazwa „sagittarius” oznacza strzelca, łucznika,  i nawiązuje do podobnych do strzał, piór na głowie. „Serpentarius” to słowo odnoszące się do węży, które stanowią część diety sekretarza.  Nazwa sekretarz pochodzi od dawnych urzędników noszących za uchem gęsie pióra, inna wersja nazwy kojarzona jest z arabskim wyrażeniem „saqr-et-tair”  oznaczającym ptaka myśliwego. Obie płci są ubarwione podobnie, osiągają wagę do 5 kg i wysokość do 150 cm. Rozpiętość skrzydeł samców 126 – 165 cm, samic 120- 132 cm. Samce mają dłuższy czubek na głowie i dłuższy ogon. Upierzenie głowy, szyi i tułowia jest szaro – białe, Głowa mała z nagą czerwoną skórą wokół oczu do nasady dzioba. U młodych ptaków żółta ciemniejąca z wiekiem.  Z tyłu głowy, sięgający szyi,  charakterystyczny czarny czubek, stawiany gdy ptak jest czymś zaintrygowany. Dziób szary, zakrzywiony tak jak u innych ptaków drapieżnych. Oczy ciemnobrązowe z niespotykanymi u innych szponiastych, rzęsami na górnej powiece. Czarne uda sprawiają wrażenie jakby ptak miał spodnie. Długie różowe nogi, z krótkimi palcami i tępymi pazurami, wyróżniają tego ptaka spośród innych drapieżników. Końce skrzydeł zaokrąglone, czarne, środkowe sterówki są wydłużone. Ogon czarny, dwa długie pióra ogona szare, z szerokim czarnym paskiem i białym końcem, w czasie lotu wystają poza nogi. Sylwetka w locie przypomina żurawia. Większość czasu spędza na ziemi, w parach lub małych grupach rodzinnych (do 5 osobników). Są aktywne w dzień, ale dopiero po wyparowaniu porannej rosy, gdyż mokre trawy utrudniają im zdobywanie pożywienia. Latają niechętnie, a do wzbicia się w powietrze potrzebują rozbiegu. Bez odpowiednich prądów powietrza nie wytrzymują długo w powietrzu, jednak gdy są one sprzyjające potrafią wznieść się na wysokość 3800 metrów.  Na ziemi, poszukując pożywienia przechodzą średnio 20 do 30 km dziennie. Późne popołudnie i noc spędzają na drzewach w miejscach gniazdowania.

Biotop/ preferencje pokarmowe

Występuje na wysokości do 3000 m n.p.m, w Subsaharyjskiej Afryce, od Senegalu do Etiopii i Somalii, po Przylądek Dobrej Nadziei na południu. Ulubionym środowiskiem są sawanny i inne otwarte tereny, z niskimi (50 cm) trawami nie ograniczającymi im pola widzenia. Nie występuje na gęsto zalesionych obszarach w strefie równikowej, jak i skalistych terenach pagórkowatych i suchych terenach pustynnych. Występuje również często w pobliżu obszarów rolniczych obfitujących w pożywienie. Gatunek osiadły, para może zajmować obszar od 20 do nawet 45 km kwadratowych. Zagęszczenie par jest uzależnione od zasobów żywności, przy jej dostatku ptaki są dość tolerancyjne wobec innych. Gdy źródła pożywienia są uboższe konkurenci, a nawet potomstwo są przepędzani. Młodego ptaka odnotowano w odległości około 1500 km od miejsca urodzenia. Dominujący składnik pożywienia, około 87% stanowią owady, głownie szarańcza a także osy i chrząszcze.  Zjada też pająki, skorpiony, żaby, jaszczurki i małe ssaki. Szacuje się że, 2% zdobyczy stanowią jaja i pisklęta ptaków gniazdujących na ziemi. Ogólny pogląd, że sekretarze żywią się głównie wężami, nie znajduje potwierdzenia. Przeprowadzone badania wskazują na niecały 1% udziału węży w diecie tych ptaków.  Sekretarze nie jedzą padliny, ale często zjadają ofiary pożarów. Jest jednym z nielicznych ptaków drapieżnych, które nie polują w locie. W czasie polowania ptak uderza nogami o ziemię by wypłoszyć z trawy i krzewów potencjalną zdobycz. Atakując ofiarę rozkłada skrzydła i stroszy czub na głowie.  Mniejszą zdobycz jest chwytana dziobem i połykana w całości, większe  ofiary ogłusza lub zabija silnymi uderzeniami nóg, a następnie rozrywa na kawałki. Obserwacje ptaków w niewoli wykazały, że śmiertelne kopnięcia następują z siłą 195 niutonów, co odpowiada pięciokrotnej masie ciała ptaka, i w czasie 15 milisekund, co stanowi jedną dziesiątą mrugnięcia oka. Opisy, że ptaki unoszą węże w powietrze a następnie celowego upuszczają by je zabić nie znajdują wiarygodnego potwierdzenia takiego świadomego działania.  Niestrawione części ofiar są wydalane w formie wypluwek o średnicy 40-45 mm i długości 30-100 mm.

Rozwój osobniczy

Ptaki są monogamiczne i prawdopodobnie łączą się w pary na całe życie. Gody odbywają się zarówno w powietrzu jak i na ziemi. Szybują wysoko, wydając jęczące dźwięki. Ich lot jest podobny do rytuałów innych ptaków drapieżnych. Samiec wykonuje lot nurkowy, akceptująca jego popisy samica zwraca się nogami w  jego kierunku. Na ziemi taniec godowy to wzajemne pogonie z rozpostartymi skrzydłami i najeżonymi czubami. Czasem tokujące pary tworzą małe grupy. Kopulacja odbywa się zwykle na ziemi, rzadziej na gałęzi. Rozmnażają się przez cały rok ale szczyt przypada między majem a październikiem. Na gniazda najczęściej są wybierane akacje lub inne pojedyncze drzewa. Gniazdo na wysokości 5-7 metrów budują wspólnie samiec i samica, na pół roku przed złożeniem jaj. Przez ten czas jest wykorzystywane jako miejsce odpoczynku i noclegu, a czasami nie jest w ogóle wykorzystywane do lęgów. Gniazdo to platforma o średnicy 1,5 do 2,5 m i głębokości około 30 cm, zbudowane z patyków, traw uszczelnione nawozem . Para korzysta z gniazda przez wiele lat, jeśli stanie się tak duże, że grozi zawaleniem, ptaki przystąpią do budowy nowego. Samica składa w zagłębieniu pośrodku gniazda 2-3 rzadziej 4, zielonkawo-białe jaja, w odstępach 2-3 dni.  Jaja są owalne z ostrzejszym czubkiem i mogą różnić się wielkością, od 68x52 mm do 92x61 mm, ich średnia waga to około 130 g. Jaja są wysiadywane począwszy od zniesienia  pierwszego jaja, głównie przez samicę. Samiec rzadko zastępuje samicę, dostarcza tylko pożywienie. Pisklęta wykluwają się w odstępach 2 – 3 dniowych, po 42 do 46 dniach wysiadywania. Pokryte są brudno-szarym puchem który, stopniowo ciemnieje, po trzech tygodniach pojawia się charakterystyczny czub. Karmione są przez oboje rodziców płynnym pokarmem z wola, podawanym bezpośrednio do dzioba, następnie nadtrawionym pokarmem zwracanym do gniazda, w końcu drobnym żywym pokarmem, który muszą samodzielnie złapać. Po 40 dniach stają na nogi i samodzielnie podejmują przyniesione pożywienie. W wieku 60 dni są upierzone i zaczynają trzepotać skrzydłami wykonując niskie podskoki nad gniazdem. Czas opuszczenia gniazda wynosi 65 do 106 dni, najczęściej następuje między 75 a 80 dniem życia. Młode są tolerowane przez rodziców i pozostają w obrębie gniazda jeszcze przez miesiąc – dwa, po czym są wypędzane a para może przystąpić do kolejnego lęgu. Lęgi bywają rabowane przez wrony, kruki, dzioborożce, sowy i inne ptaki drapieżne. Sukces lęgowy może być bardzo różny, odnotowano 14 udanych, na 26 lęgów, ale też tylko jeden udany, w ciągu sześciu lat. Tylko w okresie dużej obfitości pożywienia wszystkie pisklęta zostają odchowane. Zdarza się to bardzo rzadko, z reguły rodzice nie mogą dostarczyć wszystkim pisklętom odpowiedniej ilości pożywienia, i trzecie, słabsze młode, ginie z głodu, przegrywając konkurencję z silniejszym starszym rodzeństwem. Nie ma jednak potwierdzonych przypadków zabijania młodszych piskląt przez starsze. Wiek dojrzałości płciowej nie jest w pełni ustalony, stwierdzono udane przystąpienie do lęgów samca, w wieku 2 lat i 9 miesięcy. W środowisku naturalnym ptaki żyją 10 do 15 lat, osobnik w niewoli dożył ponad 18 lat.  

Status gatunku

 Od 1968 roku gatunek jest objęty ochroną. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody od 2011 roku uznaje gatunek za zagrożony. Zagrożeniem dla populacji jest degradacja środowiska i wycinanie drzew. Wizerunek sekretarza widnieje w godle i na fladze Sudanu. Zajmuje także symboliczne miejsce w herbie Republiki Południowej Afryki.  Rolnicy czasem oswajają te ptaki  by chroniły gospodarstwa zjadając szkodniki i węże. Ptaki można zobaczyć także w wielu ogrodach zoologicznych, najwięcej we Francji, Wielkiej Brytanii i Niemczech, jednak w niewoli rzadko się rozmnażają. 

Przygotował:

Jan Ławicki